میلیتاری (Military) |مقالات نظامی

در سال 1220 هجری (1805 میلادی) بر اثر تعرض ابراهیم خان جوانشیر دست نشانه روس ها به منطقه تحت نفوذ ایران،با دیگر شعله های جنگ زبانه کشید.فتحعلی شاه خود را از چمن سلطانیه به کنار رود ارس رساند و عباس میرزا هم قوایش را برای حمله به گنجه آماده باش داد.ژنرال سیسیانف چند ستون از سپاهیان را به محافظت از پل خدا آفرین (بر سر راه گنجه) گماشت و خود در نزدیکی قلعه پناه آباد موضع گرفت.اسماعیل بیگ دامغانی از سرداران زبده عباس میرزا به همراه نیروهای تحت امر خود به طرف محافظین پل یورش برد و توانست بر آن پل فایق آید.چند روز بعد جنگ شدیدی در نزدیکی شوشی در شرف وقوع قرار گرفت.سیسیانف ،دو تن از فرماندهان نخبه را به همراه چند هنگ قشون و 20 عراده توپ به کمک نیروهای قلعه شوشی تحت فرماندهی حکمران قلعه فرستاد.

عباس میرزا نظام اسماعیل خان دامغانی و چند شخصیت دیگر را به خاطر موفقیت هایشان در نبردهای اخیر به سرتیپی و سرهنگی سواره نظام ارتقا درجه داد.ترفیع درجه این فرماندهان ایلاتی در این مقطع بسیار مفید فایده واقع شد.سپس پیاده نظام های ارتش قاجار را به الله وردی خان قاجار سپرد.سرانجام جتگ سه ساعت مانده به غروب آفتاب با صدای کوس،شیپور و غرش آتشبار توپ ها و تفنگهای فیتیله ای آغاز شد و تا اوایل شب ادامه داشت تا وقتیکه هوا تقریبا تاریک شد و سپاه دو کشور به اردوگاهی خویش برگشتند.سپس از فردا صبح به مدت 6 روز همچنان دو طرف بر کوس جنگ کوفتند.در این مدت پیک های نظامی تیزرو خبرها رو به اردوگاه بزرگ نزد فتحعلی شاده می بردند و تقاضای هر نوع کمکی را نیز به وی ابلاغ می کردند.

عاقبت با رسیدن کمک و نیروهای تازه نفس به فرماندهی حسین قلی خان دولو و ذوالفقارخان دامغانی و 14 عراده توپ،روس ها شکست خوردند و قلعه شوشی نیز به تصرف قوای ارتش ایران در آمد.عباس میرزا فراریان روس را در جنوب گنجه به محاصره در آورد و پس از اسیر کردن آنان به سرعت به سوی گنجه شتاف.نیروهای سیسیانف گنجه را رها نمودند ولی از آن سو کشتی های جنگی روسیه تزاری از طریق آبهای دریای خزر به بندر انزلی رسیدند و در خشکی نیروهای خود را پیاده کردند.میرزا یوسف خان گرجی مامور مقابله با روس ها در گیلان شد.ژنرال شفت سردارروس تصمیم داشت قوای خود را با عجله به سوی رشت پیش ببرد ولی میرزا موسی حاکم رشت به همراه قوای خود دست به یک تاکتیک و نیرنگ جنگی زد.وی به داخل جنگلها عقب نشینی نمود،روسها که بدنبال آنها به تعقیبشان پرداخته بودند ناگهان در میان درختان انبوه جنگ توسط قوای میرزا یوسف خان و جنگجویان رشتی قتل عام شدند و پس از دادن هزار نفر تلفات و برجای نهادن مهمات جنگی فراوان ، گریزان به سوی کشتی ها عقب نشتسند و راه بازگشت در پیش گرفتند .در نتیجه ،گشودن جبهه دوم توسط نیروی دریایی روس ها نیز با شکست مواجه شد.

قئلی سیسیانف نیز با شنیدن این اخبار نا امیدانه بطرف باکو عقب نشینی کردند . اما چند روز بعد چون فتحعلی شاه به تهران بازگشت،حوالی ایروان و منطقه ارس بدون مدافع ماند،درنتیجه عباس میرزا قوای خود را به ایروان آورد.ولی در غیاب او ابراهیم خلیل خان جوانشیر قلعه شوشی را مجدداً به تصرف روس ها در آورد و تلاش و پایداری ارتش ایران در جبهه گنجه را بی نتیجه گذارد.

از آن سو شفت و نیروهی تحت فرماندهی اش که بعد از شکست در گیلان آنها هم به نواحی باکو آمده بودند،تصمیم به تصرف این شهرگرفتند.سیسیانف به کمک آنها شتاف،عباس میرزا نیز قوای جدید برای دفاع از باکو نزد حاکم این ناحیه فرستاد سیسیانف با طرح یک نیرنگ تصمیم گرفت وارد مذاکره با حاکم باکو شود.بنابراین در زمان مقرر وارد باکو شد اما قبل از آنکه موفق به حاکم باکو و اطرافیانش گردد توسط وی و پسرعمویش به قتل رسید.سواره نظام ایرانی فوراً بر نیروهای بدون فرمانده روس تاختند و عده بسیاری را به دیار نیستی فرستاند.شفت نیز با کشتی ها جنگی در اختیار خود نیروهای هراسانش را به لنکران رساند.

سمت راست نشان نظامی قاجاریان | سمت چپ نشان نظامی روسیه تزاری

جنگهی تعرضی ایران قوای روس را به داخل کوهستانهای قفقاز عقب راند ومعابر شرق آن نواحی به تصرف ایرانیها در آمد. ولی سال بعد به واسطه خیانت بعضی از حکام قفقاز ، ارتش روسیه مواضع استراتژیکی که از دست داده بود را مجدداً بدست آورد و بار دیگر میادین جنگ از کنار دریای خزر و مصب رود کورا به حوضه آرپاچای و ولایت ایروان انتقال یافت.این وقایع همزمان با ورود هیئت اعزامی از سوی ناپلئون به ریاست ژنرال گاردان به ایران بود.

جنگ های سالهای (1222-1228 هجری)

در بهار سال 1222 هنگ های تعلیم دیده ارتش ایران توسط افسران فرانسوی ،به اردوی نظامی عباس میرزا پیوستند.سردار بزرگ روس گداویچ نیز که فرمانروای کل قفقاز در آن زمان بود،قوای خود را در نواحی غربی دریای خزر یعنی در حدود سالیان و قراباغ متمرکز کرد.ژنرال گاردان سعی نمود قبل از وقوع جنگ،بین ایران و روسیه آشتی برقرار کند،ولی موفق نشد.سپس در ماه جمادی الاول زمانیکه بسیاری از سربازان به دستور عباس میرزا به مرخصی رفته بودند،ناگهان ژنرال روس در جهبه وسیع دست به یورش و عملیات زد و از قرباغ به سوی ایروان آمد تا شهری را که فقط 3 هزار نیروی مدافع به همراه 11 عراده توپ در اختیار داشت، تحت محاصره بگیرد.اما خوشبختانه با رسیدن سواره نظام جلایری و افشار از جانب آرارات ، محاصره شکسته شد و قوای روس پس از شکستی مفتضحانه به گنجه عقب نشست.تزار روس بلافاصله ژنرال ترومسوف را به جی گداویچ به سرداری لشکریان برگزید.

بهار سال 1224 هجری در زمانیکه این بار پس از افسران فرانسوی ، افسران انگلیسی در سپاه ایران به تعلیم مشغول گردیده بودند،مجدداً قوای روسیه در جبهه قراباغ و ایروان اقدام به عملیات تعرضی کردند .فتحعلی شاه به همراه 20 هزار نیرو به پادگان مرکزی تبریز آمد،فرزندش محمد علی میرزا دولت شاه هم در راس 20 هزار سواره و پیاده از کردستان به سوی جبهه ها روانه گشت و عباس میرزا ولیعهد نیز با سپاهی به استعداد 20 هزار نفر آماده نبرد گردید.

قبل از آغاز جنگ شورای فرماندهی تصمیم گرفت در دو جبهه با قوای روس درگیر شوند،بدین جهت محمد علی میرزا مامور جبهه تفلیس و عباس میرزا مامور فتح گنجه شدند و فتحعلی شاه خود در کنار رود ارس توقف کرد تا در شرایط اضطراری قوای امدادی به سوی جبهه ها اعزام نماید.در اولین نبرد ها محمد علی میرزا فقط بعضی از ایلات اطراف تفلیس را سرکوب کرد و قوای عباسم یرزا نیز پس از محاصره گنجه به خاطر کمبود آذوقه و از راه رسیدن سرمای زمستان،کاری از پیش نبرد و در محلی به نام گوگچای (چای سبز) به محمد علی میرزا ملحق گشت.

توپخانه دوره فتحعلی شاه قاجار

نبردهای متعدد این هنگ ها تا سال 1226 هجری با قوای روس ها ادامه داشت ولی نتیجه مطلوبی برای ارتش ایران به همراه نداشت.پس از این مدت تنها جنگ مهم در محل اصلاندوز در کنار رودخانه ارس اتفاق افتاد و آن هم زمانی که سردار لشکر ایران عباس میرزا در شکار بود.در نتیجه هرج و مرج شدیدی بر قوای ایران حاکم شد و تلفات فراوانی به همراه آورد.سرگرد کریستی انگلیسی هم در این نبرد به قتل رسید زیرا پس از احضار افسران انگلیسی توسط حکومت آنها ، فقط ماژور کریستی و لیندسی در ارتش ایران باقی مانده بودند.با عقب نشینی ایرانیان اردئگاه بزرگ نظامی ایران به همراه غنائم بسیار بدست روس ها افتاد.

از دست رفتن مرز طبیعی چون ارس  و عقب نشینی به مناطق داخلی آذربایجان ، شاه و درباریان وی را بشدت وحشت زده کرد به همین علت فتحعلی شاده ،حاجی میرزا ابوالحسن خان ایلچی را روانه سن پطرزبورگ نمود.سرگراوزلی سفیر انگلیس نیز عازم تفلیس سپس پایتخت روسیه شد تا بر امر صلح اصرار ورزد.دولت روسیه که در این وقت گرفتار جنگ با ناپلئون بود از تقاضای صلح ایران خشنود گشت و برای عقد پیمان صلح ژنرال یرمولف را به ایران فرستاد.

در پی همین اقدامات بود که پیمان ننگین گلستان منعقد شد و به دوره اول جنگ های ایران و روس در قفقاز پایان داد.این قرار داد در قریه گلستان به میانجیگری سفیر وقت انگلیس با امضا میرزا ابوالحسن خان ایلچی فرستاده ایران و ژنرال رتیشیف نماینده روسیه در 11 ماده به تاریخ 24 اکتبر 1813 میلادی (1228 هجری) انعقاد یافت.به موجب ماده یک این معاهده ، جنگ و ستیز بین ایران و روسیه قطع می گردید.ماده 3 مالکیت روس ها بر قراباغ ، شروان،خانات،شکی،باکو،دربند،لنکران،قسمتی از طالش را تائید می کرد که براساس آن حدود 3 میلیون نفر از اتباع ایرانی تحت استیلای حکومت روس ها قرار می گرفتند.این ماده در تحقیر و جریحه دار شدن افکار و احساسات این جمعیت انبوه و حتی سایر مردم ایران بسیار موثر واقع شد.ماده 5 به کشتی ها جنگی روسی اجازه می داد در دریای خزر آزادانه به کشتی رانی بپردازند.ماده 6 نیز دوطرف را ملزم می نمود تمام اسرای جنگی تا 3 ماه بعد از عقد قرارداد آزاد نمایند.بر اساس بقیه مواد عهدنامه هم ایران از کلیه دعاوی خود بر داغستان ،گرجستان و ابخاز صرف نظر می کرد،در عوض روس ها نیابت سلطنت عباس میرزا را به رسمیت شناختند.

مرز ایران و روسیهٔ تزاری پیش از پیمان نامهٔ گلستان

عقد این قرار داد ننگین با توجه بسیاری از معایبش ، موجب یک آرامش نسبی و موقتی شد.متاسفانه در این مدت دربار ، شاه و سرداران ارتش ایران به جای اسفتاده از فرست تجدید و تجهیز قوا،آماده جنگ با عثمانیها شدند.زیرا در طی چند سال به بهانه های مختلف آسمان روابط ایران و عقمانی را ابرهای سیاه اختلافات به تیرگی کشانده بود.

یکی از این اختلافات تحریک عشایر مرزنشین آذربایجان و کردستان توسط حکام ترک در ارمنستان عثمانیها بود.سرانجام فتحعلی شاه سپاهی را به فرماندهی عباس میرزا در سال 1236 هجری از راه خوی و چالدران به کردستان اعزام نمود.سربازان که روزانه 30 مایل (45 کیلومتر حدوداً) راهپیمایی می کردند توانستند در اوج خستگی شهرهای موشی ،الاط ،وان و بدلیس را تصرف کنند و شهر ارزروم را محاصره نمایند.

در طی این مدت نبرد های سخت و خونین در گرفت آنچنانکه در مصاف منطقه توپراق قلعه فقط عیمانیها 50 هزار نفر تلفات برجای گذاشتند و کثرت نعش کشته ها سبب شد فضای منطقه شدیداً متعفن گردد.در طی پیروزی ایرانیها، اردوگاه ترکان عثمانی با رشادت و جانفشانی سربازان عباس میرزا اشغال و تمام مهمات جنگی مخصوصاً بخش عظیم توپخانه از جمله 16 توپ بزرگ به دست ایرانی ها افتاد (شوال 1237 هجری).بازمانده لشکریان عثمانی هم که حدود 20 هزار نفر بودند به نقاط مختلف گریختند.

ولی در تعقیب آنان محمد زمان خان در راس 10 هزار جنگجو و 2 عراده توپ چپاول کنان بسیاری از مزراع ، روستاها و باغات را در هم کوبیدند و با به اسرات در آوردن 5 هزار نفر دیگر آن ها را به همراه 17 عراده توپ و 200 هزار اغنام و احشام به اردوگاه خود آوردند.

نشان نظامی امپراطوری عثمانی

در این بین همزمان با وزیدن نسیم پیروزیهای چشمگیر که برای آرامش افکار عمومی مردم ایران در برابر شکست از روس ها و پذیرش تحقیرهای حاصله از قرار ننگین گلستان بسیاری ضروری می نمود،فتحعلی شاه پسردیگرش محمد علی میرزا را نیز به همراه سپاهی جدید در معیت مسیو دده معم نظامی فرانسوی به سوی بغداد روانه کرد.این سپاه بلافاصله خود را به بغداد رساند و شهر را به محاصره گرفت . ولی درست به هنگامیکه آثار سقوط هویدا می گشت،محمد علی میرزا بیمار شد و درگذشت.با مرگ وی وبائی سخت که در سراسر ایران شیوع پیدا کرده بود ، به میان سپاهیان هم کشیده شد و باعث کشتاری تعدادی از سربازان ارتش ایران گردید.در نتیجه پیشنهاد صلح عثمانیها نیز مورد قبول میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر) و محمد امین پاشا معاهده ای را بیک مقدمه ، 7 ماده و یک خاتمه که به دو زبان ترکی و فارسی تنظیم شده بود به امضا رساندند.

ادامه دارد...