به طور کلی هنر عصر سلجوقی در معماری تنها خلاصه نمی شد،بلکه هنر خود را در عرصه های دیگری همچون:بافندگی،خطاطی،تزهیب،نقاشی،کاشی کاری،فلزکاری،سفالگری و.... نیز نمایاند.صنعت و هنر بافندگی به خاطر دو عامل مهم توسعه یافت:
الف – ارتباط ایران با چین که سبب نفوذ اسلوب چینی یعنی ترسیم دقیق اشکال گیاهی ،جانوری، وپرنده در طرح منسحوات گردید.
ب – استفاده از سبک های اسلامی که در بین النهرین ،موصله و دیاربکر متداول بود.
مسجد جامع قزوین متعلق به عصر سلجوقی
مسجد جامع کرمان متعلق به عصر سلجوقی
صعنت قالی بافی این روزگار نیز که ییش از آن به دست قبایل کوچندۀ آسیای میانه در جادۀ رشد افتاده بود،اینک رواج بیشتری میافت.بارزترین نمونه چنین قالی هایی منسوب به آسیای صغیر در مسجد علاء الدین قونیه بود که اکنون در موزۀ استانبول نگه داری می شود.این فرش اشکال هندسی هشت ضعلی با حاشیه ای به خط کوفی و ترکیب رنگ های بسیار زیبا دارد.
پروفسور کونل در مورد این صنعت می نویسد:«پیشرفت سلجوقیان باعث شد که کشورهای متمدن خاورمیانه با محصولی آشنا شوند که تا آن زمان فقط به وسیلۀ قبایل ترکمان (اغوز ها) در دشت هایی که می زیستند ساخته می شد و برای مقابله با سختی های زمستان به کار می رفت،این محصول فرش (انواع زیر انداز ها) بود.
کتیبه بزرگ شبستان گنبدی مسجد جامع اردستان متعلق به عهد ملکشاه سلجوقی
ایوان جنوبی یا صفه صاحب،مسجد جامع اصفهان،نمونه کاشی کاری ها عصر سلجوقی
شبستان مسجد جامع اصفهان
خطاطی هنر دیگری بود که بیشتر در نگارش قرآن کریم تجلی میافت.قرآن مثل انجیل مسیحیان دارای تصاویر نبود بدین جهت ابداع هنرمندان در زیبایی خط و تذهیب نمود یافت.در ایران نیز همچون چین خط زیبا را تحسین می نمودند.رشد هنر خطاطی سبب شد گروهی روزگار ترکمانان سلجوقی را عصر نوگرایی بسیار ارزشمند در خوشنویسی به ویژه در نمونه های خط کوفی با پیچ و خم گل و بوته و خط نسخ مدور نیز بدانند.نمونه های چنین خطوطی را می توان در موزه های سراسر جهان از جمله موزۀ ایران باستان در تهران یافت.
آرمگاه سلجوقی در خرقان قزوین بصورت برج 8 گوش آجری با طاقنماهای منقوش و تزئینات آجر.هنر ایران عصر سلجوقی
به طور کلی ساختن کتاب های عالی در ایران از قرن 6 هجری آغاز شد و از این روزگاراست که شکل کتاب ها مانند کتاب های امروزی مستطیل شد و کاغذ معمولی جایگزین کاغذ پوستی گردید.متن کتاب ها معمولاض به خط نسخ نوشته می شدند.خط کوفی برای سر سوره و یا سر فصل ها به کار می رفت.
برای شناخت نقاشی دوران سلجوقیان در ایران،بهترین اسناد زنده میتواند کاشی ها و سفال های لعابدار منقوش باشد که سفال های آن به «مینایی» شهرت دارند و بیشتر در ری ، ساوه،کاشان و... ساخته می شدند.در نقاشی عهد سلجوقیان به زیبایی خطوط از نظر شکل و حالت های ساده اهمیت داده می شد.چهره ها عموماً به صورت مدور و خالی از عوارضی که نمایشگر خصوصایت مربوط به کالبد شناسی و ترسیم عضلات و استخوان ها و دیگرویژگی های فردی باشد،بود.
این شیوه امروزه معمولا ....نامیده می شوند.
از نمونه های جالب نقاشی دوران سلجوقی به دیوار مصور «درقه و گلشاه» است که اکنون در کتابخانۀ توپ قاپوسرای استنابول نگه داری میشود.
فلزکاری دورۀ سلجوقی از لحاظ جنس ارزانتر ولی برنج ان بسیار قوی بود.این هنر و صنعت در طراحی و تکنیک رشد زیادی کرد که نمونه های بسیار زیبای آن در موژه ارمیتاژ لنین گراد هم اکنون در عرض دید هستند.صنعت کاران هنرمند نسخت برنج را می ریختند،سپس آن را حکاکی می کردند و گاهی سوراخ و طرح های مشبک نیز ایجاد می نمودند.ابریق مدل ساسانی با بدنۀ گلابی شکل و دستۀ اناری شکل یا گلوله که کمک به در دست گرفتن آن کند همواره مورد توجه بود.
سفالگری متعلق به عصر سلجوقی
نقش های معمولاً چهارگوشه ها ،لوله ها ، زواره های صورت حیوانات ، پرندگان،ابوالهول،عقاب،شیر، و مانند آنها بودند که در ترنج یا بوتۀ وسطی جای داده می شدند و خطوط و آیاتی به سبک کوفی یا نسخ بر روی آنها حکاکی می گردید.اوج هنر فلزکاری سلجوقی را در مجموعه های مشبکی باید که به شکل شیری از برنج درست شده اند و معمولاً استادکاران آن ها را در استان ها شرقی و خراسان می ساخته اند.
در هنر سفالگری هم هنرمند عصر سلجوقی علاوه بر تقلید از شیوه های ساخت قرون قبل استاد کاران ایرانی ،از سبک ها و طرح های چینی عصر «تینگ» و «یینگ چینگ» نیزه بهره برده اند که نمونه های بارزچنین سبک های تقلیدی را در آثار همچون کاشی ها ،کاسه ها ،بشقاب ها ،گلدان ها ،پارچ ها ، خمره ها و... می توان دید.
نمونه منبت کاری دوره سلجوقی
از هنر چوب و منبت کاری دورۀ سلجوقیان نیز تعدادی منبر،در،رحل و چند مورد دیگر در موزه های قونیه ، توپ قاپوی استانبول و موزۀ برلن به یادگار باقی مانده اند.
پی نوشت :
انتخاب نام ترکمان به جای ترکمن در این جا به این دلیل بوده است که بسیاری از متون و منابع تاریخی اوایل قرون هجری و قرن های بعد در داخل ایران،این قوم را اکثراً ترکمان نامیده اند، به علاوه اگر این نظریه را با احتیاط بپذیریم که ترکمن ها از اولین گروه ترک های مسلمان شده و ایمان آورده بوده اند و به همچین جهت "ترک ایمان" سپس ترک "ترک امان" و ترکمان نام گرفتند،موثق تر از "ترک مِن" (به معنی من ترک هستم) خواهد بود.
منابع :
حبیب السیر ،جلد 2،ص 354-تاریخ بخارا ،ص 127
تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا ، ص 181
سیر الملوک ،150
تاریخ بیهقی
تاریخ ایران ،پطروشفسکی،ص 268 و 269
امپرطوری صحرا نوردان ،ص258
روضه الصفا ،جلد 4،ص 249
کامل ، جلد 16،صص 165 تا 167
معماری ایران ،صص 102 و 105
تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی،صص 54 و54
گنجیه آثار تاریخی اصفهان،صص 53 و55و233 و234و236 تا 239
تاریخ اصفهان ،صص 118و119
سیاحتنامۀ شاردان،جلد 7،ص 246
مجمل التواریخ،صص 465
میراث ایران،ص 213
تاریخ فرهنگ ایران،صص 207 و208
هنر ایران،صص ،27 ،23،88،25،215،218
نقاشی ایرانی از کهن ترین روزگا تا دورۀ صفویان ،صص 77،84 و 85
تاریخ هنر اسلامی،صص 61،62